“ႏိုင္ငံတကာ ရာဇဝတ္မႈဆိုင္ရာ တရားရံုး ေပၚေပါက္လာပံု”
ႏိုင္ငံေတာ္အတြင္းရွိ
လူအခြင့္အေရးခ်ိဳးေဖာက္မွဳမ်ားကို သက္ဆိုင္ရာ အစိုးရကိုယ္တိုင္က
ခ်ိဳးေဖာက္သည့္အခါ (သို႔မဟုတ္) ထိုခ်ိဳးေဖာက္မွဳမ်ားကို
ႏိုင္ငံေတာ္အဆင့္တြင္ အေရးယူေဆာင္ရြက္ႏိုင္မွဳ မရွိသည့္အခါ
ႏိုင္ငံတကာလူ႔အခြင့္အေရးမ်ားျဖင့္ အေရးယူႏိုင္ရန္ ႏိုင္ငံတကာ
လူ႔အခြင့္အေရးဥပေဒမ်ားလိုအပ္ေၾကာင္း စဥ္း စားေတြးေခၚလာၾကသည္။
အထူးသျဖင့္ ဒုတိယကမၻာစစ္အတြင္း ျဖစ္ပြားခဲ့ေသာ စစ္ရာဇ၀တ္မွဳမ်ားက
ႏိုင္ငံတကာ လူ႔အခြင့္အေရးစာခ်ဳပ္မ်ားျဖင့္
လူ႔အခြင့္အေရးခ်ိဳးေဖာက္သူမ်ားကို ေစာင့္ၾကပ္ရန္ အျပစ္ေပးရန္ လိုအပ္ေၾကာင္း
စဥ္းစားလာခဲ့ၾကသည္။
ပထမကမၻာစစ္အၿပီး ၁၉၁၉ ခုႏွစ္တြင္ ႏုိင္ငံေပါင္းခ်ဳပ္အသင္းႀကီးကုိ
တည္ေထာင္ခဲ့ေသာ္လည္း မေအာင္ျမင္ပဲ ဒုတိယကမၻာစစ္ႀကီး ထပ္မံျဖစ္ပြားခဲ့ရသည္၊၊
• ဒုတိယကမၻာစစ္အတြင္း ဟစ္တလာေခါင္းေဆာင္ေသာ နာဇီပါတီသည္
ဂ်ဴးလူမ်ဳိး(၆)သန္းေက်ာ္အပါ အဝင္ အျခားလူမ်ားအား လူသားခ်င္း မတရားရက္စက္၊
ႏွိပ္စက္ညွင္းပန္း သတ္ျဖတ္ခဲ့သည္။
• နာဇီပါတီသည္ အစြန္းေရာက္အမ်ဳိးသားေရးဝါဒကို က်င့္သံုး၍ ဂ်ဴးမ်ား၊
ဂ်စ္ပစီမ်ား၊ကိုယ္အဂၤါခ်ဳိ ႔တဲ့သူမ်ား ၊လိင္တူခ်စ္သူမ်ားကို
မ်ဳိးျဖဳတ္သတ္ရန္ အစီအစဥ္ခ်မွတ္ခဲ့သည္။ အဆိပ္ေငြ႔မ်ားလႊတ္၍
အစုလိုက္အၿပဳံလိုက္ သတ္ျဖတ္ခဲ့သည္။
• ထို႔ေၾကာင့္ စစ္အၿပီးတြင္ နာဇီ စစ္ေခါင္းေဆာင္မ်ားသာမက
အရပ္သားတာဝန္ရွိသူမ်ား အပါအဝင္ စုစုေပါင္း လူအေယာက္ (၂ဝဝ) ေက်ာ္ကိုိ
ႏုရင္ဘတ္ၿမိဳ႔တြင္ စစ္ခံုရုံးတင္စစ္ေဆး အျပစ္ေပးခဲ့သည္။ (ဆက္လက္ရွာေဖြ
အၿပစ္ေပးစီရင္ေနသည္မွာလည္း ယေန႔ထက္တိုင္ ၿဖစ္သည္ကို အမ်ားသိၿပီးၿဖစ္ပါသည္။)
• ထို႔အတူအေရွ ႔အာရွတြင္လည္း ဂ်ပန္မ်ား၏ဖက္ဆစ္စနစ္ေၾကာင့္
တာဝန္ရွိသူမ်ားကုိ ဂ်ပန္ႏုိင္ငံတိုက်ဳိၿမိဳ ႔တြင္ ခံုရုံးတင္စစ္ေဆး
အျပစ္ေပးခဲ့သည္။
• စစ္အတြင္းက်ဴးလြန္သူမ်ားကို ခံုရံုးတင္စစ္ေဆး အေရးယူမႈမ်ားသာမက အလားတူ
လူသားခ်င္း မတရားရက္စက္မႈ၊ ႏွိပ္စက္ညွင္းပန္း သတ္ျဖတ္မႈမ်ား
ထပ္မံမေပၚေပါက္ေစရန္၊ ၿငိမ္းခ်မ္းမႈထြန္းကားေရးႏွင့္
ပဋိပကၡခ်ဳပ္ၿငိမ္းေရးအတြက္ ႏိုင္ငံအစိုးရမ်ားက
ႀကိဳးပမ္းလုပ္ေဆာင္လာခဲ့ၾကသည္။
နယ္သာလန္ႏိုင္ငံ သည္ဟိတ္ၿမိဳ မွ ICC ရံုးခ်ဴပ္
| န်ဳရင္ဘတ္ခံုရံုးတြင္ ဒုတိယကမၻာစစ္အတြင္းက ဥေရာပတြင္ စစ္ရာဇ၀တ္မွဳ က်ဴးလြန္ခဲ့ေသာ ထိပ္တန္း ေခါင္းေဆာင္မ်ား၊ သံတမန္မ်ားႏွင့္ စစ္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္မ်ားကို အျပစ္ေပးႏိုင္ခဲ့သည္။၁၉၄၅ ခုႏွစ္မွ ၁၉၄၆ ခုႏွစ္အထိ စီရင္ခ်က္မ်ားခ်ခဲ့သည္။ | တိုက်ိဳခံုရံုးတြင္ အေရွ႔ဖ်ားအာရွတြင္ စစ္ရာဇ၀တ္ မွဳ က်ဴးလြန္ခဲ့ေသာ ဂ်ပန္ ထိပ္တန္း ေခါင္းေဆာင္ မ်ား၊ သံတမန္မ်ားႏွင့္ စစ္ဗိုလ္ခ်ဳပ္မ်ားကို အျပစ္ ေပးႏိုင္ခဲ့သည္၊၁၉၄၆ ခုႏွစ္မွ ၁၉၄၈ ခုႏွစ္ အတြင္းစီရင္ခ်က္မ်ား ခ်မွတ္ႏိုင္ခဲ့သည္။ |
| စစ္ရံွဳးသူမ်ားသက္သက္ကိုသာ စီရင္ခဲ့ျပီး စစ္ႏိုင္သည့္ႏိုင္ငံမ်ားမွ က်ဴးလြန္သူတဦးကိုမွ အေရးယူခဲ့ျခင္းမရွိဟု ေထာက္ျပၾကသည္။ | |
၁၉၄၆ ခုႏွစ္ ႏ်ဴးရင္ဘတ္ ေနာက္ပိုင္း “ႏုိင္ငံတကာျပစ္မႈဆုိင္ရာတရားရံုး International Criminal Court – ICC ႏွင့္ လူသားျဖစ္မႈဆန္႔က်င္ေသာျပစ္မႈကို ကာကြယ္ရန္ ႏုိင္ငံတကာျပစ္မႈ ဆုိင္ရာ ဥပေဒတစ္ခု လက္ခံေအာင္ International Criminal Code prohibiting crimes against humanity” ကို ပဲရစ္ျမိဳ ႔တြင္ ႏုိင္ငံတကာ ညီလာခံတရပ္ က်င္းပျပီး ေဆြးေႏြးခဲ့ၾကသည္။
၁၉၄၈ ခုႏွစ္၊ ဒီဇင္ဘာလ (၉)ရက္ေန႔တြင္ “လူမ်ဳိးတံုးသတ္ျဖတ္မႈကုိ ျပစ္မႈတခုခုအေပၚ ျပစ္ဒဏ္ေပးျခင္း ႏွင့္ ကာကြယ္ျခင္းသေဘာတူစာခ်ဳပ္ Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide” ကုိ ICC ကုလသမဂၢအေထြေထြညီလာခံက အတည္ျပဳလက္ခံခဲ့ျပီး၊ ယင္းစာခ်ဳပ္ကုိ အေျခခံ၍ တရားရံုးတည္ေထာင္ရန္ သင့္ေလ်ာ္ေသာျပဌာန္းခ်က္မ်ားကုိ ေလ့လာရန္အတြက္ ႏုိင္ငံတကာဥပေဒ ေကာ္မရွင္International Law Commission – ILC ကုိ ကုလသမဂၢအေထြေထြညီလာခံက တာဝန္အပ္ႏွင္းခ့ဲသည္။
၁၉၄၉ – ၁၉၅၄ ခုႏွစ္ “ႏုိင္ငံတကာျပစ္မႈဆုိင္ရာတရားရံုး၏ Draft Statute for an ICC” တရပ္ကုိ ေရးဆြဲခဲ့ရာ အင္အားၾကီးႏိုင္ငံမ်ားက ဆန္႔က်င္ခ့ဲၾကသည္။
၁၉၅၄ ခုႏွစ္တြင္ ႏိုင္ငံတကာရာဇ၀တ္မွဳဆိုင္ရာတရားရံုးဖဲြ႔ရန္ အစီအစဥ္မ်ားေႏွာင့္ေႏွးၾကန္႔ၾကာ ေနခဲ့ၾကၿပီး တခ်ိန္ထဲမွာပင္ အစုိးရမ်ားက မိမိတို႔ျပည္သူမ်ားအေပၚ လူ႔အခြင့္အေရးအႀကီးအက်ယ္ခ်ိဳးေဖာက္မွဳ၊ လက္နက္ ကိုင္စစ္ပဲြမ်ားအတြင္း အျပစ္မဲ့ျပည္သူမ်ားအေပၚ ရက္ရက္စက္စက္သတ္ျဖတ္မွဳမ်ားကို က်ဴးလြန္လာခဲ့ၾကသည္။
(ကေမၻာဒီယား၊ ကိုဆိုဗို၊ယူဂိုဆလားဗီးယား၊ ရ၀မ္ဒါ၊ ဆီယားလီယြန္၊ ကင္ညာ၊အေရွ႕တီေမာႏိုင္ငံမ်ား စသည္တို႔ၿဖစ္သည္။)
ႏိုင္ငံတကာ ရာဇ၀တ္မွဳခံုရံုးအျပင္ တရားဥပေဒရရွိခံစားေရးအတြက္ လုပ္ေဆာင္ခဲ့ေသာ လုပ္ေဆာင္မွဳမ်ားမွာ
| အမွန္တရားေကာ္မရွင္ (Truth Commission) | ေတာင္အာဖရိက |
| အထူး တရားခံုရံုး (ad Hoc Tribunal) | အရင္ ယူဂိုစလားဗီးယား၊ ရ၀မ္ဒါ |
| ႏိုင္ငံတကာတရားစီရင္မဳွမ်ားျဖင့္လုပ္ေဆာင္ေသာအထူးတရားရံုး (Hybrid Court applyingInternational Criminal Law) | ကေမၻာဒီးယား၊ အေရွ႔တီေမာ၊ ကိုဆိုဗို၊ဆီယားလီယြန္ |
၁၉၉၁ – ၁၉၉၂ ခုႏွစ္ ေဘာစနီးယား၊ ဟာစီဂုိဗီးနားႏွင့္ ခရုိေအရွား စစ္ပြဲမွာ
“လူမ်ဳိးတံုးသတ္ျဖတ္မႈႏွင့္ ဂ်ီနီဗာ သေဘာတူစာခ်ဳပ္”
ထင္ရွားေသာခ်ဳိးေဖာက္မႈမ်ား၊က်ဴးလြန္မႈမ်ားကုိ တရားစြဲဆုိႏုိင္ရန္ ယူဂုိစလားဗီးယား အတြက္ ႏုိင္ငံတကာရာဇဝတ္တရားရံုး Ad-hoc Tribunal – ICTY” ကို ၁၉၉၃ ခုႏွစ္ ကုလသမဂၢ လံုျခံဳေရး ေကာင္စီက ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်ျပီး တည္ေထာင္ခဲ့သည္။ ထိုတရားရံုးသည္ “သီးသန္႔တရားရံုး Ad-hoc”တခုျဖစ္သည္။
တခ်ိန္တည္းမွာပင္ ရဝမ္ဒါႏုိင္ငံ၏ ပဋိပကၡထဲမွာ က်ဴးလြန္ခဲ့ေသာျပစ္မႈမ်ားကုိအေရးယူရန္ ၁၉၉၄ ခုႏွစ္ လံုၿခံဳေရးေကာင္စီမွ “ရာဝမ္ဒါႏိုင္ငံ အတြက္ ႏုိင္ငံတကာရာဇဝတ္တရားရံုး ICTR” ကုိ တည္ေထာင္ခဲ့သည္။၁၉၉၈ ခုႏွစ္က (အီတလီ) ေရာမၿမိဳ ႔တြင္ ကုလသမဂၢမွ ႀကီးမွဴး၍က်င္းပေသာ အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ ရာဇဝတ္မႈ တရားရံုးကို ဖြဲ႔စည္း တည္ေထာင္ရန္အတြက္ သေဘာတူစာခ်ဳပ္မူၾကမ္းကို ေရးဆြဲသည့္ညီလာခံကို က်င္းပခဲ့ၾကသည္။
- ႏိုင္ငံေပါင္း (၁၆ဝ) မွ ကိုယ္စားလွယ္မ်ားတက္ေရာက္ခဲ့ၾကၿပီး (၅)ပတ္ၾကာ အျပင္းအထန္ ေဆြးေႏြး ညွိႏိႈင္းခဲ့ျပီးေနာက္ တက္ေရာက္လာသည့္ ႏိုင္ငံမ်ားထဲမွ ႏုိင္ငံေပါင္း (၁၂ဝ)က ထိုစာခ်ဴပ္ကို အတည္ျပဳရန္ ေထာက္ခံမဲေပးခဲ့သည္။
- တရုတ္၊ လစ္ဗ်ား၊ အီရတ္ႏွင့္ အေမရိကန္ႏိုင္ငံ အပါအဝင္ ႏိုင္ငံ(၇) ႏိုင္ငံက ထိုစာခ်ဳပ္ကို ကန္႔ကြက္မဲ ေပးခဲ့ၾကၿပီး ႏိုင္ငံေပါင္း(၂၁) ႏိုင္ငံက ၾကားေန ခဲ့သည္။
- ထိုစာခ်ဴပ္ကို ၁၉၉၈ခုႏွစ္ ဇူလိုင္လ(၁၇) ရက္ေန႔တြင္ အတည္ျပဳျပဌာန္းႏိုင္ခဲ့သည္။
လက္မွတ္ေရးထိုးခဲ့သည့္ ေနရာျဖစ္ေသာ ေရာမၿမိဳ႕ကုိ အစြဲျပဳ၍ေရာမစာခ်ဳပ္ (Rome) ဟုလည္း ေခၚေဝၚသည္။ စာခ်ဳပ္အရ အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ ရာဇဝတ္မွဳ တရားရုံးကို ဖြဲ႔စည္းထူေထာင္ႏုိင္ရန္အတြက္ ႏိုင္ငံေပါင္း(၆ဝ)ကအတည္ျပဳ လက္မွတ္ေရးထိုးရန္ လိုအပ္သည္။
၂ဝဝ၂ ခုႏွစ္ ဧၿပီလ (၁၁)ရက္ေန႔တြင္ ႏိုင္ငံေပါင္း (၆၆)ႏိုင္ငံက အတည္ျပဳ လက္မွတ္ေရးထိုးခဲ့ၿပီးေနာက္ ၂ဝဝ၂ ခုႏွစ္ ဇူလိုင္လ (၁) ရက္ေန႔တြင္ တရားရုံးကိုစတင္ဖြဲ႔စည္းႏိုင္ခဲ့ၿပီး နယ္သာလန္ႏိုင္ငံ သည္ဟိတ္ၿမိဳ ႔ တြင္ရုံးစိုက္ထားပါသည္။
ICTR/ICTY ႏွင့္ ICC တို႕ကြာၿခားခ်က္
| ICTR/ ICTY | ICC | |
| ဖြဲ႔စည္းေပၚေပါက္လာပံု | လံုၿခံဳေရးေကာင္စီက ဖြဲ႔စည္းႏိုင္ရန္ ညြန္ၾကားႏိုင္။ | Rome စာခ်ဳပ္အရေပၚေပါက္လာေသာ တရားရံုး ၿဖစ္သည္။လံုၿခံဳေရးေကာင္စီက အမႈကို တရားရံုးသို႔ လႊဲေၿပာင္း ေပးအပ္ႏိုင္။ |
| ရံုးဖြင့္ထားမႈ | အခင္းၿဖစ္ပြားၿပီး အခ်ိန္မွ ထူေထာင္။ | အၿမဲတမ္းဖြင့္လွစ္ထားေသာ တရားရံုး ။ |
| က်ဴးလြန္သည့္ေနရာ | သတ္မွတ္ထားသည့္ ႏိုင္ငံမ်ားတြင္ ၿဖစ္ပြားခဲ့ေသာ ရာဇ၀တ္မ်ားကို စီရင္ႏိုင္။ | Rome စာခ်ဳပ္ အဖြ႔ဲ၀င္ ႏုိင္ငံမ်ားက ျပည္တြင္းတြင္ ျဖစ္ေစ၊ ျပည္ပတြင္ျဖစ္ေစ က်ဴးလြန္ေသာ အမႈမ်ား။ |
| အေရးယူႏုိင္သည့္ အခ်ိန္ | သတ္မွတ္ထားေသာ အခ်ိန္ကာလအတြင္းျဖစ္ပြားေသာအမႈမ်ား | ၂၀၀၂ ခုႏွစ္၊ ဇူလုိင္လ ေနာက္ပိုင္း က်ဴးလြန္ေသာ အမႈမ်ား။ |
| အေရးယူႏုိင္သည့္အမႈအမ်ိဳးအစား | သတ္မွတ္ထားေသာက်ဴးလြန္မႈမ်ား | လူမ်ိဳးတံုး သတ္ျဖတ္မႈ၊ လူသားျဖစ္မႈအေပၚ လူမ်ိဳးတံုး သတ္ျဖတ္မႈ၊လူသားျဖစ္မႈ အေပၚ ထိခုိက္ေစေသာအမႈ၊စစ္ပြဲဆုိင္ရာ ရာဇဝတ္မႈ၊ |
| ႏုိင္ငံတကာ ရာဇဝတ္မႈမ်ားကို အဆိုးဝါးဆုံး က်ဴးလြန္သည့္တာဝန္ရွိသူ ေခါင္းေဆာင္ကုိအေရးယူႏုိင္။ | ||
ICC က လက္ခံကုိင္တြယ္ႏုိင္သည့္ ရာဇဝတ္ျပစ္မႈအမ်ိဳးအစားမ်ား၊
ယခုေပၚေပါက္လာေသာတရားရံုးသည္ လူမ်ိဳးတံုး သတ္ျဖတ္မႈမ်ား (Genocide)၊လူသားမ်ိဳးႏြယ္ တခုလံုးကို ထိခုိက္ေစသည့္ ရာဇဝတ္မႈမ်ား (Crime Against Humanity)၊ စစ္ပြဲဆုိင္ရာရာဇဝတ္မႈမ်ား(War Crime) တုိ႔ကုိ က်ဴးလြန္သည္ဟု စြပ္စြဲခံရသည့္ လူပုဂၢိဳလ္တဦးတေယာက္တုိင္းကို ခံုရံုးတင္ အေရးယူႏုိင္ပါသည္။ ထုိအမႈ(၃)မ်ိဳးႏွင့္ အက်ံဳးမဝင္သည့္ က်န္သည့္အမႈမ်ားကို မတုိင္ၾကားႏုိင္ေပ။
တုိင္ၾကားႏုိင္ေသာအမႈမ်ား
လူမ်ိဳးတံုးသတ္ျဖတ္မႈဆုိသည္မွာ “ႏုိင္ငံသား၊ မ်ိဳးႏြယ္စု၊ လူမ်ိဳးစု (သုိ႔မဟုတ္) ဘာသာေရးဆုိင္ရာ အသင္းအဖြဲ႔မ်ား အားလံုးကို ဖ်က္ဆီးရန္ ရည္ရြယ္ခ်က္ႏွင့္ က်ဴးလြန္မႈမ်ား (သုိ႔မဟုတ္) အခ်ိဳ႕အစိတ္အပုိင္းကုိ ဖ်က္ဆီးရန္ ရည္ရြယ္ခ်က္ႏွင့္ က်ဴးလြန္မႈမ်ား” ကုိ ဆုိလုိသည္။
အပုိဒ္ (၇)အရ “လူမ်ိဳးတံုး သတ္ျဖတ္မႈ” ႏွင့္ သက္ဆုိင္ေသာ ျပစ္မႈအမ်ိဳးအစား ငါးမ်ိဳးမွာ-
(၁) လူတစ္စု၏ အဖြဲ႕ဝင္မ်ားကို ပစ္မွတ္ထားေသာ သတ္ျဖတ္ျခင္း။
(၂) လူတစ္စု၏ အဖြ႔ဲဝင္မ်ားကို ခႏၶာကုိယ္ သုိ႔မဟုတ္ စိတ္ပုိင္းဆုိင္ရာ ျပင္းထန္စြာ အႏၱရာယ္ျပဳျခင္း။
(၃) အသင္းအဖြဲ႔တစ္ခုလံုး သုိ႔မဟုတ္ အခ်ိဳ႕ကုိ စိတ္ပုိင္းဆုိင္ရာ က်ဆင္းပ်က္စီးမႈ ျဖစ္ေပၚေစရန္ တမင္တကာ ရည္ရြယ္၍ ထုိအုပ္စု၏ အသက္အႏၱရာယ္ကို ထိပါးျခင္း။
(၄) လူတစ္စုအတြင္း၌ ကေလးေမြးဖြားမႈကို တားဆီးရန္ဟူေသာ ရည္ရြယ္ခ်က္ျဖင့္ ခ်မွတ္သည့္ သတ္မွတ္ခ်က္ကုိ လုိက္နာေစျခင္း။
(၅) ကေလးသူငယ္မ်ားကုိ လူအုပ္စုတစ္စုမွ အျခားလူအုပ္စုတစ္စုသုိ႔ အတင္းအဓမၼ ေရႊ႕ေျပာင္းျခင္း။
လူသားမ်ိဳးႏြယ္တခုလံုးကို ထိခိုက္ေစသည့္ ရာဇ၀တ္မႈမ်ား
လူသားမ်ိဳးႏြယ္တခုလံုးကို ထိခုိက္ေစသည့္ ရာဇဝတ္မႈမ်ား ဆုိသည္မွာ မည္သည့္အရပ္သား လူထုကုိမဆုိ ဦးတည္၍ စနစ္က်က် တုိက္ခုိက္ေသာ (သုိ႔မဟုတ္) က်ယ္က်ယ္ျပန္႔ျပန္႔ တုိက္ခုိက္ေသာ က်ဴးလြန္မႈမ်ား ဟုဆုိထားသည္။
အပုိဒ္ (၇)အရ လူသားမ်ိဳးႏြယ္တခုလံုးကုိ ထိခုိက္ေစသည့္ ရာဇဝတ္မႈမ်ားႏွင့္ သက္ဆုိင္ေသာ ျပစ္မႈ အမ်ိဳးအစား (၁၁)ခုမွာ -
(၁) လူသတ္မႈ၊
(၂) မ်ိဳးျဖဳတ္ျခင္း၊
(၃) ကၽြန္ျပဳျခင္း၊
(၄) ျပည္ႏွင္ဒဏ္ေပးျခင္း သုိ႔မဟုတ္ အတင္းအက်ပ္ ေရႊ႕ေျပာင္းျခင္း၊
(၅) ေထာင္သြင္း အက်ဥ္းခ်ျခင္း သုိ႔မဟုတ္ အျပည္ျပည္ဆုိင္ရာ အေျခခံစည္းမ်ဥ္းမ်ားကို ခ်ိဳးေဖာက္၍ လူတေယာက္၏ ကုိယ္ပုိင္လြတ္လပ္ခြင့္ကို ျပင္းထန္စြာ ဆံုးရႈံးေစျခင္း၊
(၆) ညွင္းပမ္းႏွိပ္စက္ျခင္း၊
(၇) မုဒိမ္းက်င့္ျခင္း၊ လိင္ေကၽြးကၽြန္ျပဳျခင္း၊ အတင္းအၾကပ္ ျပည့္တန္ဆာအျဖစ္ေစခုိင္းျခင္း၊ကိုယ္ဝန္ရွိေစျခင္း၊ ကုိယ္ဝန္မရရွိေစျခင္း၊ အျခားဆိုးရြားေသာလိင္ပုိင္းဆုိင္ရာအၾကမ္းဖက္ၿခင္း၊
(၈) သက္ေသအေထာက္အထားျပႏုိင္ေသာ မည္သည့္လူစုကုိမဆုိ ညွင္းပမ္းႏွိပ္စက္ (သုိ႔မဟုတ္) ႏုိင္ငံေရး၊ လူမ်ိဳးေရး၊ အမ်ိဳးသားေရး၊ မ်ိဳးႏြယ္စုေရး၊ ယဥ္ေက်းမႈ၊ ဘာသာေရး၊လိင္စသည့္အုပ္စုမ်ားအား ညွင္းပန္းႏွိပ္စက္ျခင္း၊
(၉) လူမ်ားအား အတင္းအက်ပ္ ေပ်ာက္ဆံုးေစျခင္း၊
(၁၀) လူမ်ိဳးအသားအေရာင္ ခြဲျခားေရးဆုိင္ရာဝါဒႏွင့္ဆုိင္ေသာ ရာဇဝတ္မႈမ်ားၿပဳလုပ္ၿခင္း၊
(၁၁) တမင္တကာ ရည္ရြယ္၍ ႀကီးစြာေသာ ခံစားမႈကုိ ျဖစ္ေစျခင္း၊ စိတ္ပုိင္းဆုိင္ရာႏွင့္ ခႏၶာကုိယ္ပုိင္း ဆုိင္ရာအရ ျပင္းထန္စြာ ထိခုိက္အနာတရျဖစ္ေစျခင္း စသည့္ အျခားလူမဆန္သည့္ လုပ္ရပ္မ်ားကို ဆုိလုိသည္။
စစ္ရာဇဝတ္မႈဆုိသည္မွာ ျပည္တြင္းစစ္ျဖစ္ေစ၊ ႏုိင္ငံတကာစစ္ပြဲျဖစ္ေစ၊ လက္နက္ကုိင္ ပဋိပကၡကာလ အတြင္း စီမံကိန္းတခု/မူဝါဒတခု၏ အစိတ္အပုိင္းအေနျဖင့္ က်ဴးလြန္ျခင္း(သုိ႔မဟုတ္) ထုိျပစ္မႈမ်ိဳးကို က်ယ္ျပန္႔ေသာ ပမာဏတခု က်ဴးလြန္ျခင္းဟုအဓိပၸါယ္ဖြင့္ဆုိထားသည္။
(၁) ၁၉၄၉ ခုႏွစ္၊ ဩဂုတ္လ (၁၂) ရက္၊ ဂ်ီနီဗာသေဘာတူညီခ်က္မ်ား၏ျပဌာန္းခ်က္မ်ားကို လူအမ်ား (သုိ႔မဟုတ္) အရာဝတၳဳမ်ားအေပၚ ျပင္းထန္စြာ ခ်ိဳးေဖာက္မႈမ်ား၊
၂) စစ္ပြဲအတြင္းႏွင့္ လက္နက္ကုိင္ပဋိပကၡအတြင္း က်င့္သံုးရမည့္ စစ္ဥပေဒကိုျပင္းထန္စြာခ်ိဳးေဖာက္မႈမ်ား၊
(၃) အျပည္ျပည္ဆုိင္ရာ လကၡဏာေဆာင္သည့္ လက္နက္ကိုင္ပဋိပကၡျဖစ္ရာတြင္ ၁၉၄၉ခုႏွစ္၊ ဩဂုတ္လ (၁၂) ရက္ေန႔ပါ ဂ်ီနီဗာသေဘာတူညီခ်က္ (၄)ရပ္ႏွင့္ သက္ဆုိင္သည့္ ပုဒ္မ(၃)ကို ျပင္းထန္စြာ ခ်ိဳး ေဖာက္မႈမ်ားျဖစ္ေသာ ဖ်ားနာေနေသာ၊ ထိခိုက္ဒဏ္ရာရေနေသာ ဖမ္းဆီးခ်ဳပ္ေႏွာင္ျခင္းခံရေသာ သို႔မဟုတ္ အျခားအေၾကာင္းေၾကာင့္ စစ္မတိုက္ႏိုင္ေသာ လက္နက္ခ်ၿပီးျဖစ္သည့္ လက္နက္ကုိင္တပ္ဖြဲ႔ဝင္မ်ားတြင္ တက္ၾကြစြာပါဝင္တုိက္ခုိက္ျခင္း မရွိေတာ့သည့္သူမ်ားကို ဆန္႔က်င္တုိက္ခုိက္က်ဴးလြန္မႈမ်ား၊
(၄) အျပည္ျပည္ဆုိင္ရာ လကၡဏာမေဆာင္သည့္ လက္နက္ကုိင္ပဋိပကၡ (ျပည္တြင္းစစ္)မ်ားအတြက္ က်င့္သံုးေသာ စစ္ဥပေဒကို ျပင္းထန္စြာ ခ်ိဳးေဖာက္မႈတုိ႔ ျဖစ္သည္။
စစ္ရာဇ၀တ္မႈေၿမာက္ႏိုင္ေသာ အမႈမ်ားမွာ-
- -လူမ်ားကို သတ္ျဖတ္ျခင္း၊ မ်ိဳးတုံးေစျခင္း၊ ႏွိပ္စက္ညွင္းပမ္းျခင္းႏွင့္ ရက္ရက္စက္စက္ဆက္ဆံျခင္း၊
- -လူတေယာက္၏ ဂုဏ္သိကၡာကုိ ထိခုိက္ညွိဳးႏြမ္းေအာင္ ဆက္ဆံျခင္း၊ ဓားစာခံအျဖစ္ေခၚေဆာင္ျခင္း၊
- -ရည္ရြယ္ခ်က္ရွိရွိျဖင့္ အရပ္သားမ်ားကုိ ပစ္မွတ္ထား တုိက္ခုိက္ျခင္း၊
- -ဂ်ီနီဗာသေဘာတူစာခ်ဳပ္က သတ္မွတ္ထားသည့္ သေကၤတမ်ားပါရွိသည့္ အေဆာက္အဦမ်ား၊ ပစၥည္းမ်ား၊
- ေဆးဝါးဌာနမ်ားႏွင့္ ယာဥ္မ်ားကို ပစ္မွတ္ထား တုိက္ခုိက္ဖ်က္ဆီးျခင္း၊
- -လူသားခ်င္းဆိုင္ရာ စာနာမႈဝန္ထမ္းမ်ားႏွင့္ ၿငိမ္းခ်မ္းေရးတပ္ဖြ႔ဲ မ်ားကို ပစ္မွတ္ထား တုိက္ခုိက္ျခင္း၊
- -ဘာသာေရး၊ ယဥ္ေက်းမႈ၊ အထိမ္းအမွတ္မ်ား၊ ေဆးရံုမ်ားႏွင့္လူနာမ်ားထားရွိသည့္ေနရာမ်ားကို ပစ္မွတ္ထား တုိက္ခုိက္ျခင္း၊
- -လိင္ေစာ္ကားျခင္း၊ အတင္းအၾကပ္ ျပည့္တန္ဆာအျဖစ္ ေစခုိင္ျခင္း၊ ကိုယ္ဝန္ရေစျခင္း၊ သားေၾကာ ျဖတ္ျခင္းႏွင့္ အျခားပံုစံမ်ားျဖင့္ လိင္ပုိင္းဆုိင္ရာ အၾကမ္းဖက္မႈမ်ား၊
- -အသက္ (၁၅)ႏွစ္ေအာက္ ကေလးမ်ားကို စစ္ပြဲမ်ားတြင္ ပါဝင္ေစခုိင္းျခင္း၊
- -ရပ္ရြာလူထုမ်ားကို လံုၿခံဳေရးအေၾကာင္းေၾကာင့္ မဟုတ္ပဲ ေရြ႕ေျပာင္းျခင္း၊
- -ဒဏ္ရာရသည့္ တဖက္တပ္သားမ်ားကုိ ရက္ရက္စက္စက္ သတ္ျဖတ္ျခင္း၊
- -စစ္သံု႔ပမ္းမ်ားကို တေယာက္မက်န္ သတ္ျဖတ္ျခင္း၊ သူတုိ႔၏ ခႏၶာကုိယ္မ်ားကို ျဖတ္ေတာက္ျခင္း၊ ေဆး (သုိ႔မဟုတ္)သိပံၸပညာစမ္းသပ္မႈမ်ားကို လုပ္ေဆာင္ျခင္း၊
- -လုိအပ္ခ်က္အရ မဟုတ္ဘဲ လူထု၏ ကုိယ္ပုိင္ပစၥည္းမ်ားကို ဖ်က္ဆီးျခင္း၊ သိမ္းပုိက္ျခင္းလည္း စစ္ရာဇဝတ္မႈေျမာက္ေပသည္။
အိုင္စီစီသို႔ တိုင္ၾကားႏိုင္မႈ အဆင့္ဆင့္
- - အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ ရာဇဝတ္မႈတရားရံုးသည္ ကုလသမၢ၏အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာတရားရံုးကဲ့သို႔ ႏိုင္ငံအခ်င္းခ်င္း အၾကားျဖစ္ပြားသည့္ ျပႆနာမ်ားကိုေျဖရွင္းရန္၊ ႏိုင္ငံတႏိုင္ငံကို တရားစြဲဆိုရန္ မဟုတ္ပါ။
- - ေရာမသေဘာတူစာခ်ဳပ္ကို အတည္ျပဳလက္မွတ္ထိုး ထားေသာ ႏုိင္ငံ၏ ႏိုင္ငံသားတဦးဦးက မည္သည့္ေနရာတြင္မဆို ထုိသတ္မွတ္ထားေသာ ရာဇဝတ္မႈက်ဴးလြန္ပါက သို႔မဟုတ္ ထိုအတည္ျပဳ လက္မွတ္ ထိုးထားေသာႏုိင္ငံ၏ အခ်ဳပ္အျခာပိုင္နယ္ေျမေဒသအတြင္း က်ဴးလြန္ေသာ ရာဇဝတ္မႈမ်ားျဖစ္ပါက တရားစြဲ ဆိုႏိုင္ပါသည္။
- - က်ဴးလြန္သူသည္ အမ်ိဳးသား အမ်ိဳးသမီးျဖစ္ေစ၊ သာမန္ အရပ္သားျဖစ္ေစ၊ စစ္တပ္တြင္ တာဝန္ရွိသူျဖစ္ေစ၊ အစိုးရတြင္တရားဝင္ ရာထူးရွိသူျဖစ္ေစ၊ ထိုရာဇဝတ္မႈတြင္ တာဝန္ရွိသည့္ မည္သူ႔ကိုမဆို တရားစြဲဆိုႏုိင္ပါသည္။
- - တိုင္ၾကားခံရေသာသူသည္ လူပုဂၢိဳလ္တဦးခ်င္းျဖစ္ရပါသည္။
- - ထိုသူသည္ တဦးခ်င္းျဖစ္ေစ၊ အျခားသူမ်ားႏွင့္ျဖစ္ေစ အမႈကို က်ဴးလြန္သူ၊
- - ထိုအမွဳကို က်ဴးလြန္ရန္အတြက္ အမိန္႔ေပးေစခိုင္းခဲ့သူ၊
- - အမႈက်ဴးလြန္ႏိုင္ေအာင္ အားေပးကူညီပံ့ပိုးေပးခဲ့သူ၊
- - က်ဴးလြန္သူမ်ားက်ဴးလြန္ႏိုင္ေအာင္ ရည္ရြယ္ခ်က္တူျဖင့္ အားေပးပါဝင္ခဲ့သူ၊
- - ထိုအမႈက်ဴးလြန္ရန္ ႀကံစည္ႀကိဳးပမ္းခဲ့သူ၊
- - လူမ်ိဳးတုံးသတ္ျဖတ္မွဳျဖစ္ေအာင္ ေသြးထိုးလံႈ႕ေဆာ္သူ ျဖစ္ရပါမည္။
- - တရားရံုးအေနျဖင့္ တိုင္ၾကားမႈမ်ားကို လက္ခံလာပါက ထိုက်ဴးလြန္ေသာရာဇဝတ္မႈမ်ားကို မည့္သူက အဓိက၊ အျမင့္ဆံုးတာဝန္ရွိသည္ကို စံုစမ္းစစ္ေဆးေဖာ္ထုတ္မည္။
- - ထိုေနာက္ ထိုအမႈမ်ားတြင္ အမိန္႔ေပးေစခိုင္းေသာသူ၊ ေထာက္ပ့ံကူညီအားေပးသူႏွင့္ စီမံေဆာင္ရြက္သူမ်ားအပါအဝင္ ထိုက်ဴးလြန္မႈတြင္ တာဝန္အရွိဆံုးသူမ်ားကို အျပစ္စီရင္မည္ ၿဖစ္သည္။
- - စြပ္စဲြခံရေသာ စစ္ေခါင္းေဆာင္ႏွင့္ က်ဴးလြန္သူမ်ားအၾကားရွိ အထက္၊ေအာက္ဆက္ဆံမႈ၊
- - စစ္ေခါင္းေဆာင္အေနျဖင့္ ထိုအမွဳကို က်ဴးလြန္ေတာ့မည္ျဖစ္ေၾကာင္း (သို႔မဟုတ္)က်ဴးလြန္ျပီးျဖစ္ေၾကာင္း သိႏိုင္ေသာအေျခအေန၊
- - ထိုအမွဳကို မက်ဴးလြန္ရန္ တားဆီးႏိုင္ေသာ သို႔မဟုတ္ အေရးယူႏိုင္ေသာ
(သို႔မဟုတ္) သက္ဆိုင္ရာတာဝန္ရွိသူထံ စံုစမ္းစစ္ေဆးအေရးယူႏိုင္ရန္
ေပးပို႔ႏိုင္ေသာ မိမိ၏ အခြင့္အာဏာကို လိုအပ္သလို လုပ္ေဆာင္ရန္ ပ်က္ကြက္ေသာ
အေျခအေနမ်ိဳးျဖစ္ရမည္။
(၁) ေရာမစာခ်ဳပ္ကို လက္မွတ္ေရးထိုးထားေသာႏိုင္ငံမ်ားမွ လူပုဂၢိဳလ္တဦးဦးသည္ သူ႔ႏိုင္ငံ၏ နယ္နိမိတ္တြင္ျဖစ္ေစ အျခားႏိုင္ငံတခုခုတြင္ျဖစ္ေစ တရားရံုးကသတ္မွတ္ထားေသာ ရာဇဝတ္မႈသံုးမ်ိဳးအနက္ တခုခုကို က်ဴးလြန္ျခင္း၊
(၂) အကယ္၍ ေရာမစာခ်ဳပ္ကို လက္မွတ္မထိုးထားေသာႏိုင္ငံမ်ားမွ လူပုဂၢိဳလ္မ်ားကို တိုင္ၾကား မည္ဆိုပါက ကုလသမဂၢလံုၿခံဳေရးေကာင္စီက ထိုအမႈကို တရားရံုးသို႔ လဲႊေျပာင္းေပးမွသာ ထိုအမႈကို စံုစမ္း စစ္ေဆးႏိုင္မည္ျဖစ္၏။ ထိုသို႔လဲႊေျပာင္းေပးရန္အတြက္ ကုလသမဂၢလံုၿခံဳေကာင္စီ အဖဲြ႔ဝင္ႏိုင္ငံမ်ားသည္ မဲခဲြဆံုးျဖတ္ရန္ လုိအပ္သည္။ ႏိုင္ငံမ်ားသည္ ေထာက္ခံ၊ ကန္႔ကြက္မဲမ်ားေပးႏိုင္သလို ၾကားေနမဲလည္း ေပးႏိုင္သည္။ သို႔ေသာ္ ထိုသို႔တရားရံုးကို လႊဲေျပာင္းေပးႏိုင္ရန္အတြက္ လံုၿခံဳေရးေကာင္စီအဖဲြ႔ဝင္ႏိုင္ငံ(၁၅) ႏိုင္ငံအနက္ (၉) ႏိုင္ငံမွ ေထာက္ခံမဲရရွိရန္ လိုအပ္သည္။
သို႔ေသာ္ အၿမဲတမ္း (၅) ႏိုင္ငံမွ တႏိုင္ငံက ဗီတိုအာဏာသံုးပါက ထုိအမႈကိုတင္ႏိုင္မည္မဟုတ္ေခ်။
စာခ်ဳပ္ကိုလက္မွတ္ေရးထုိးထားေသာ ႏိုင္ငံကျဖစ္ေစ၊ ကုလသမဂၢ၏လံုျခံဳေရးေကာင္စီကျဖစ္ေစ တရားရံုးေတာ္သို႔ ႏိုင္ငံတကာရာဇဝတ္မႈ က်ဴးလြန္ေသာအမႈကို စံုစမ္းစစ္ေဆးရန္ ႏိုင္ငံတကာ ရာဇဝတ္မႈ ဆိုင္ရာတရားရံုးသို႔ တိုင္ၾကားႏုိင္သည္။ ထိုသို႔တိုင္ၾကားလာပါက ႏိုင္ငံတကာရာဇဝတ္မႈဆိုင္ရာတရားရံုး၏ တရားစြဲဆို အရာရွိသည္ အက်ဴးလြန္ခံရသူမ်ား၊ အစိုးရမဟုတ္ေသာ အဖြဲ႔အစည္းမ်ားႏွင့္ အျခားခိုင္လံုေသာ ရင္းျမစ္မ်ားမွ သတင္းအခ်က္အလက္မ်ားစုေဆာင္း၍ စံုစမ္းစစ္ေဆးျခင္း စတင္ရပါသည္။
ထိုသို႔စံုစမ္းစစ္ေဆးရာတြင္ ႏိုင္ငံတကာရာဇဝတ္မႈဆိုင္ရာတရားရံုးသည္ အစိုးရ၏ပူးေပါင္းပါဝင္မႈကို ရယူေဆာင္ရြက္ရပါသည္။ ႏိုင္ငံတကာရာဇဝတ္မႈဆိုင္ရာတရားရံုးတြင္ စံုစမ္းစစ္ေဆးရန္အတြက္ ကိုယ္ပိုင္ရဲတပ္ဖြဲ႔မရွိေသာေၾကာင့္ သက္ဆုိင္ရာအစိုးရႏွင့္ လက္တြဲေဆာင္ရြက္ရပါသည္။
စံုစမ္းစစ္ေဆးသည့္ တရားစြဲဆုိအရာရိွသည္ အေထာက္အထား မ်ားကို ရွာေဖြရသည္။
ကိုယ္တိုင္ခံစားရသူမ်ား မ်က္ျမင္သက္ေသမ်ားကို ေမးျမန္းသည္။ ထိုသို႔ရရွိေသာ သတင္း မ်ားကို မေပါက္ၾကားေအာင္ အထူးထိန္းသိမ္းသည္။ ထိုသို႔သတင္းေပးေသာ သူမ်ားအတြက္အႏၱရာယ္မျဖစ္ေစရန္ ကာကြယ္ေစာင့္ေရွာက္ေပးထားရပါသည္။
စံုစမ္းစစ္ေဆးမႈကိုစတင္ေနသည့္အခ်ိန္အတြင္း တရားစဲြဆိုအရာရွိသည္ အမႈစစ္ေဆးမည့္ တရားရံုးေတာ္ထံမွ ထိုစြပ္စဲြခံရသည့္သူကို ဖမ္းဝရမ္းေတာင္းခံႏိုင္သည္။ အကယ္၍ထိုစြပ္စဲြခံရသည့္သူသည္ အမွန္တကယ္ရာဇဝတ္မႈမ်ားကို က်ဴးလြန္ေလာက္သည္ဟုယံုၾကည္ရေသာ အေျခအျမစ္ရွိပါက တရားရံုးသည္ ထိုဖမ္းဝရမ္းေတာင္းခံခ်က္ကို ခြင့္ျပဳမည္ၿဖစ္သည္။ ထိုစြပ္စဲြခံရသူကို ဖမ္းဆီးအၿပီး (သို႔မဟုတ္) ထိုသူကိုယ္တိုင္က အဖမ္းဆီးခံၿပီးေနာက္ ထိုစြပ္စဲြခ်က္မ်ားကို တရားရံုးတြင္ ၾကားနာႏိုင္သည္။ ထိုတရားရံုး ၾကားနာစီရင္မႈအတြင္း စြပ္စဲြ ခံရသူအေနျဖင့္ စြပ္စဲြခ်က္မ်ားကို ျငင္းဆိုခြင့္ရွိသလို သက္ေသအေထာက္အထားမ်ား တင္ျပခြင့္ရွိေပသည္။
တရားစစ္ေဆးေနသည့္ ကာလအတြင္း စြပ္စဲြခံရသည့္သူသည္ တရားခြင္တြင္ ရွိေနရမည္။
တရားခြင္ စစ္ေဆးေသာအဖြဲ႔သည္ တရားခြင္၏ တရားမွ်တမႈကို အထူးအေလးထားရမည္။
စြပ္စဲြခံရသူအေနျဖင့္ တရားေရးဆိုင္ရာအခြင့္အေရးမ်ားရွိသလို ခံစားရသူမ်ားႏွင့္ မ်က္ျမင္သက္ေသမ်ားကိုလဲ လံုၿခံဳေအာင္ကာကြယ္ေပးရမည္။ ခိုင္လံုေသာသက္ေသ အေထာက္အထားမ်ား ျပည့္စံုပါက တရားရံုးသည္ စီရက္ခ်က္ခ်ႏိုင္ၿပီ ျဖစ္သည္။ တရားရုံးက ခ်မွတ္သည့္အမိန္႔ကို အယူခံဝင္ပိုင္ခြင့္လည္း ရိွသည္။
Commission of Inquiry ၏ လုပ္ထံုးလုပ္နည္းမ်ား
စံုစမ္းစစ္ေဆးမွဳမ်ားလုပ္ေဆာင္မည္ဆိုပါက ေအာက္ပါအခ်က္မ်ားကို သတိျပဳရမည္။
၎တုိ႔မွာ-
- စတင္စံုစမ္းၿပီဆိုပါက ထိုစံုစမ္းစစ္ေဆးမွဳကို စံုစမ္းစစ္ေဆးသူႏွင့္ တရားရံုးကလဲြ၍ တျခားမည္သူကမွ် အဆံုးသတ္ခိုင္းျခင္းမျပဳႏိုင္။ သို႔ေသာ္ လံုၿခံဳေရးေကာင္စီအေနျဖင့္ စံုစမ္းစစ္ေဆးမႈ သို႔မဟုတ္ စီရင္ခ်က္ကို ေနာက္ထပ္ ထပ္တိုးႏိုင္သည့္ (၁၂)လကာလ ေရႊ႕ဆိုင္းႏိုင္သည္။
- စံုစမ္းစစ္ေဆးမွဳတခုလံုးသည္ အထူးလ်ိဳ႕ဝွက္လံုၿခံဳမွဳရွိရမည္။
- စံုစမ္းစစ္ေဆးသူသည္ စံုစမ္းသည့္အခ်က္ကို က်ဴးလြန္ခံရေသာသူႏွင့္က်ဴးလြန္သည့္သူဘက္ အပါ အဝင္ ဘက္ႏွစ္ဘက္စလံုးကို မွ်မွ်တတစံုစမ္းေဖာ္ထုတ္ရမည္။
- စုံစမ္းစစ္ေဆးေသာသူသည္ က်ဴးလြန္သူမ်ားအေနျဖင့္ အစိုးရဖက္ကျဖစ္ေစ၊ အတိုက္အခံအဖဲြ႔မ်ားကျဖစ္ေစ၊ အျခားအဖဲြ႔မ်ားကျဖစ္ေစ အဖဲြ႔ကိုထည့္သြင္းစဥ္းစားျခင္းမျပဳဘဲ ျဖစ္ႏိုင္ေခ်ျဖစ္ေသာ ရာဇဝတ္မွဳမ်ားကို စံုစမ္းစစ္ေဆးရမည္။
- စံုစမ္းစစ္ေဆးမည္ဆိုပါက စံုစမ္းစစ္ေဆးမည့္သူသည္ ထိုအခင္းျဖစ္ပြားသည့္ႏိုင္ငံ၏အစိုးရကိုခြင့္ေတာင္း၍ စံုစမ္းစစ္ေဆးမွဳမ်ားကုိ လုပ္ေဆာင္ႏိုင္သည္။
- အခ်က္အလက္မ်ားကို စုေဆာင္းေကာက္ယူႏိုင္သည္။
- ခံစားရသူမ်ားႏွင့္ မ်က္ျမင္သက္ေသမ်ားကုိ ေမးခြန္းမ်ား ေမးႏိုင္သည္။
- အစိုးရမ်ားႏွင့္ အျခားအဖဲြ႔အစည္းမ်ားထံမွ ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္မွဳမ်ားကုိေတာင္းခံႏိုင္သည္။
- မိမိ စုေဆာင္းရရွိထားေသာ သတင္းမ်ားကို လံုၿခံဳစိတ္ခ်စြာ ထိမ္းသိမ္းထားပိုင္ခြင့္ ရွိသည္။
- မိမိရရွိထားေသာသတင္းမ်ားအျပင္ ထိုအခ်က္မ်ားကို ေပးေသာသူမ်ားတြင္လံုၿခံဳမွဳရွိေစရန္အတြက္ လိုအပ္ေသာ လုပ္ေဆာင္ေပးမွဳမ်ား လုပ္ေဆာင္ေပးရန္ႏွင့္ ထိုသို႔လုပ္ေဆာင္ေပးရန္ ေတာင္းဆိုႏိုင္သည္။
စံုစမ္းစစ္ေဆးသူသည္ က်ဴးလြန္သည္ဟု သံသယရွိေသာသူကို ေမးျမန္းေတာ့မည္ဆိုပါကထိုသူ႔ထံတြင္ ေအာက္ပါအခြင့္အေရးမ်ားရွိေၾကာင္း အသိေပးရမည္။ ၎တုိ႔မွာ-
- -အျပစ္ရွိသည္ဟု ထုတ္ေဖာ္မေျပာဆိုႏိုင္ခြင့္၊
- -တရားလက္လြတ္ဖမ္းဆီးျခင္း၊ ဖိအားေပးျခင္း၊ ၿခိမ္းေျခာက္ျခင္း၊ ႏွိပ္စက္ျခင္းမွကင္းလြတ္ခြင့္၊
- -စကားျပန္ျဖင့္ ေမးျမန္းျခင္းကို ရပိုင္ခြင့္၊
- -ထိုသူ႔အေပၚ သံသယရွိေနေၾကာင္းကို ထိုသူအား ေျပာျပျခင္း၊
- -မေျပာဘဲ ေနပိုင္ခြင့္၊
- -ေရွ ႔ေနရရွိခြင့္၊
- -ေရွ ႔ေနမငွားႏိုင္ပါက အကူအညီရရွိခြင့္၊
- -သူကိုယ္တိုင္ကျငင္းဆိုျခင္းမဟုတ္ပါက သူ၏ေရွ႕ေနေရွ႕ေမွာက္တြင္ေမးခြန္း ေမးမႈမ်ားကို ရရွိပိုင္ခြင့္။
- စံုစမ္းစစ္ေဆးမႈကုိ လုပ္ေဆာင္ရန္ ဆံုးျဖတ္ျခင္း၊
- စံုစမ္းစစ္ေဆးသူအား ခန္႔အပ္ျခင္း၊
- သက္ဆိုင္ရာအစိုးရႏွင့္ ၫွိႏိႈင္း၍ စံုစမ္းစစ္ေဆးျခင္း၊
- စံုစမ္းစစ္ေဆးၿပီးသည့္ေနာက္ က်ဴးလြန္သူသည္ အမွန္တကယ္ က်ဴးလြန္ေၾကာင္း
- ခိုင္လံုေသာ အေထာက္အထားမ်ား ေတြ႔ရပါက အႀကိဳခံုရံုးတြင္ ဖမ္းဝါးရမ္း ေတာင္းခံျခင္း၊
- အႀကိဳခံုရံုးက ဖမ္းဝရမ္းထုတ္ေပးျခင္း၊ဖမ္းဆီးျခင္း၊ ကိုယ္တိုင္လာအဖမ္းခံျခင္း၊
- အႀကိဳခံုရံုးတြင္ စဲြဆုိခ်က္မ်ားကို ၾကားနာေစျခင္း၊
- စြပ္စဲြခံရသူက စဲြဆုိခ်က္မ်ားအေပၚ ျငင္းဆိုျခင္း၊ မိမိ၏ သက္ေသအေထာက္အထားမ်ားကို တင္ျပျခင္း၊
- ခိုင္လံုသည့္အေထာက္အထားမ်ားရွိပါက စဲြခ်က္မ်ားကို အတည္ျပဳျခင္း၊
- စြပ္စဲြခံရသူကို တရားရံုးတင္ျခင္း၊
- အႀကိဳတရားရံုးက ထိုအမွဳသည္ အိုင္စီစီတြင္ တင္ႏိုင္ေသာအမႈ ျဖစ္ေၾကာင္း တင္သြင္းျခင္း၊
- တရားစစ္ေဆးျခင္း (တရားမွ်တေသာ တရားခြင္ျဖစ္ရန္ တာဝန္ခံေစျခင္း)၊
- တရားရံုးက စီရင္ခ်က္ခ်ျခင္း၊
- တရားခံအေနျဖင့္ အယူခံဝင္လိုပါက အယူခံဝင္ခြင့္ကို ခြင့္ျပဳျခင္း။
သတင္းအခ်က္မ်ားရရွိရန္မွာ အိုင္စီစီအတြက္ အထူးအေရးႀကီးလွသည္။ ထိုမွသာ မွန္ကန္စြာျဖင့္ အေရးယူေဆာင္ရြက္ႏိုင္မည္ျဖစ္သည္။ အိုင္စီစီသည္ ၄င္းထံတင္သြင္းလာသည့္ သက္ေသအေထာက္အထား မ်ားကို ေသေသခ်ာခ်ာ စစ္ေဆးေဆာင္ရြက္ေလ့ရွိသည္။
Rwandan_Genocide_Murambi_skulls
သက္ေသအေထာက္အထားတင္သြင္းႏိုင္မွဳရွိမရွိကို တရားရံုးေတာ္က ဆံုးျဖတ္သည္။ ထိုတင္သြင္းသည့္ သက္ေသအေထာက္အထားသည္ တရားမွ်တစြာ သံုးသပ္ႏိုင္မႈအေပၚ ထိခိုက္ႏိုင္ျခင္း ရွိမရွိကုိ အၿမဲေလ့လာသည္။
ထိုသက္ေသအေထာက္အထားမ်ားသည္ အိုင္စီစီ၏ လုပ္ထံုးလုပ္နည္းမ်ားအတိုင္းေကာက္ယူမည္။
အကယ္၍ ေအာက္ပါအခ်က္အလက္မ်ားရွိေနပါက သက္ေသအေထာက္အထားမ်ားကို မတင္သြင္းႏိုင္ပါ။ ၎တို႔မွာ-
-ထိုသက္ေသအေထာက္အထားသည္ ခိုင္လံုမွုမရွိဟု ယူဆရသည့္အခါ၊
-ထိုသက္ေသအေထာက္အထား တင္သြင္းျခင္းေၾကာင့္ တရားေရးလုပ္ငန္းစဥ္ကို အထူးထိခိုက္ သက္ေရာက္ေစမည္ဟု ယူဆရသည့္အခါ။
အမႈကို စီရင္ရာတြင္ က်ဴးလြန္မႈေၿမာက္၊ မေၿမာက္ဆိုသည္ကို ေအာက္ပါအခ်က္ႏွစ္ခ်က္ၿဖင့္ စီရင္ေလ့ရွိသည္။ ၎တို႔မွာ-
(၁)ရာဇဝတ္မွဳအေျခခံေသာ သက္ေသအေထာက္အထား (Crime based evidence)
- - ထိုအမွဳသည္ လူသားမ်ိဳးႏြယ္တခုလံုးကို ထိခိုက္ေသာအမွဳ၊ စစ္ပဲြဆိုင္ရာ ရာဇဝတ္မွဳႏွင့္ လူမ်ိဳးတံုး သတ္ျဖတ္မွဳဟုတ္မဟုတ္ကို ေလ့လာဆန္းစစ္ေသာ သက္ေသအေထာက္အထားမ်ား၊
(၁)ရာဇဝတ္မွဳအေျခခံေသာ သက္ေသအေထာက္အထား (Crime based evidence)
က်ဴးလြန္ေသာအမွဳ၏ ေနာက္ကြယ္တြင္ရွိေသာ အေၾကာင္းရင္းမ်ားကုိသက္ေသျပရန္အတြက္ ျဖစ္သည္။ ထိုသို႔သက္ေသျပႏိုင္ရန္အတြက္-
- လူအေျမာက္အမ်ားအေပၚ ထိခိုက္ေစမႈ၊
- အႀကိမ္ႀကိမ္အခါခါ က်ဴးလြန္ေနမႈ၊
- ျငင္းဆိုႏိုင္မႈ အားနည္းမႈ၊
- တင္ျပမွဳမ်ားသည္ အေၾကာင္းအရာ အခ်က္အလက္မ်ား ညီၫြတ္ျခင္းမရွိမႈ၊သက္ေသတဦးတည္းထံမွ ထြက္ဆိုခ်က္အမ်ိုးမ်ိဳး ထြက္ဆိုေနမႈ။
-၂ဝဝ၂ ခုႏွစ္ ဇူလိုင္လေနာက္ပိုင္းတြင္ ျဖစ္ပြားခဲ့ေသာေန႔မ်ားမွစ၍
- -အခင္းျဖစ္ပြားရာေနရာ၊
- -ရာဇဝတ္မွဳအမ်ိဳးအစား၊
- -ခံရသည့္သူ အေရအတြက္၊
- -ခံရေသာသူမ်ား၏ ႏိုင္ငံသား၊ တိုင္းရင္းသား၊ လူမ်ိဳး၊ လိင္၊ႏိုင္ငံေရး သို႔မဟုတ္ဘာသာေရးအုပ္စု၊
- -က်ဴးလြန္ေသာသူ သို႔မဟုတ္ အုပ္စု အေၾကာင္း (တပ္ဖဲြ႔၊ ယူနီေဖာင္း)၊
- -က်ဴးလြန္ခ်ိန္တြင္ က်ဴးလြန္သူမ်ားက ထုတ္ေဖာ္ေျပာဆိုခ်က္ (ခံရေသာသူမ်ားကိုမုန္းတီးမွဳရွိရွိျဖင့္ ပစ္မွတ္ထားလုပ္ေဆာင္မွဳကို ေပၚလြင္ေစေသာ ေျပာဆိုခ်က္မ်ား)
- -ၿဂိဳလ္တုသတင္းဓာတ္ပံုမ်ား
- -ရာဇဝတ္မွဳက်ဴးလြန္ေနသည့္ ဓာတ္ပံုမ်ား၊ ဗြီဒီယိုမ်ား၊အသံဖမ္းထားေသာအေခြမ်ား၊
- -အျခားအဖဲြ႔အစည္းမ်ား၏ တင္ျပမွဳမ်ား၊
- -ေဆးမွတ္တမ္းမ်ား၊
- -သံတမန္မ်ား၊ သတင္းဌာနမ်ား၊ အစိုးရမဟုတ္ေသာအဖဲြ႔မ်ားႏွင့္
- -ကုလသမဂၢဆိုင္ရာဝန္ထမ္းမ်ား၏ အစီရင္ခံစာမ်ား၊
- -လူေသမွတ္တမ္း၊ သခ်ိဳင္းမ်ား၊
မ်က္ျမင္သက္ေသတဦးခ်င္းထံမွ စံုစမ္းရရွိလာေသာအခ်က္မ်ားကို စုေဆာင္း၍ သံုးသပ္မွဳမ်ား ျပဳလုပ္ ေလ့ရွိသည္။ ထိုအမွဳမ်ားကို ဇယားမ်ားဆဲြ၍ ေလ့လာျခင္းအားျဖင့္ အခင္းျဖစ္ပြားရာ ေနရာ၊ အခ်ိန္၊ ထိခိုက္ခံစား ရေသာသူမ်ား၊ က်ဴးလြန္သည့္အမွဳမ်ားကို ေသေသခ်ာခ်ာ ကဲြကဲြျပားျပား ျမင္ႏိုင္မည္။ ထို႔အျပင္ က်ဴးလြန္သူ မ်ားသည္ တဦးထဲကက်ဴးလြန္ျခင္းလား၊ အုပ္စုလိုက္ က်ဴးလြန္ျခင္းလား ဆိုသည္ကို သိသာ ထင္ရွားေစႏိုင္မည္။ ထိုသို႔ လုပ္ေဆာင္ျခင္းေၾကာင့္ က်ဴးလြန္မွဳသည္ ပမာဏအေရအတြက္ ဘယ္ေလာက္မ်ားေၾကာင္း သက္ေသျပလာႏိုင္သည္။ က်ဴးလြန္သည္႔အမွဳ၏ ေနာက္ခံလႈံ႕ေဆာ္ခ်က္မ်ားမွာပိုမိုေပၚလြင္လာသည္။ က်ဴးလြန္ သည့္သူ သို႔မဟုတ္ အုပ္စုမ်ားကို ပိုမို သက္ေသျပႏိုင္သည္။ထိုက်ဴးလြန္မွဳသည္ တေနရာထဲတြင္ က်ဴးလြန္ ျခင္းမဟုတ္ဘဲ ေနရာအႏွံ႔အျပားတြင္ရည္ရြယ္ခ်က္ရွိရွိျဖင့္ က်ဴးလြန္ျခင္းဆိုသည့္အခ်က္ကို ပိုမိုထင္ရွားေစ သည္။ အကယ္၍လိုအပ္သည့္အခ်က္မ်ား ရွိေနခဲ့ပါက ထိုအခ်က္မ်ားကို ရွာေဖြေတြ႔ရွိလာေစႏိုင္သည္။
(၂)ပတ္သက္မွဳကို ေလ့လာေသာ သက္ေသအေထာက္အထား (Linkage Evidence)
ယခုသက္ေသအေထာက္အထားမ်ားသည္ က်ဴးလြန္သူကို ေဖာ္ထုတ္ျခင္း မဟုတ္ေတာ့ဘဲ ယခု က်ဴးလြန္ေသာသူ သို႔မဟုတ္ အုပ္စုသည္ အျခားအထက္အရာရွိမ်ားႏွင့္ မည္ကဲ့သို႔ ဆက္ႏြယ္ပတ္သက္ေနသည္ ဆိုသည့္ သက္ေသအေထာက္အထားမ်ားကုိရွာေဖြစံုစမ္းျခင္းျဖစ္သည္။
ပတ္သက္မွဳကို ေလ့လာေသာ သက္ေသအေထာက္အထားအမ်ိဳးအစားမ်ား
- -က်ဴးလြန္ေသာသူႏွင့္ အထက္အရာရွိတို႔၏ တိုက္ရိုက္ဆက္သြယ္ပတ္သက္မွဳ (ဥပမာ-ထိုသူမ်ားအၾကား တိုက္ရိုက္ ဆက္သြယ္ေျပာဆိုမွဳ)၊
- -က်ဴးလြန္ေသာသူႏွင့္ အထက္အရာရွိမ်ား၏ တပ္ဖဲြ႔အုပ္ခ်ဳပ္မွဳပံုစံဆက္စပ္မွဳ (ဥပမာ-တပ္ဖဲ႔ြဖြဲ႔စည္း အုပ္ခ်ဳပ္ပုံ အမိန္႔စီးဆင္းမွဳ၊ နာခံမွဳအေထာက္အထားမ်ား၊ အထက္ေအာက္အမိန္႔ေပးမွဳ၊ လိုက္နာမွဳ အစီရင္ခံမွဳပံုစံမ်ား)၊
- -ျပစ္မွဳက်ဴးလြန္မွဳႏွင့္ ေခါင္းေဆာင္မ်ားက ခ်မွတ္ထုတ္ျပန္ထားေသာ ေပၚလစီမ်ားအၾကားသက္ဆိုင္ ေနမွဳ၊
- -ထိုျပစ္မွဳမ်ားက်ဴးလြန္ေၾကာင္းကို သက္ဆိုင္ရာအရာရွိက သိရွိသည္ကို ေဖာ္ျပႏိုင္မွဳ၊
- -တရားဥပေဒ ျပဌာန္းခ်က္မ်ား (စစ္တပ္၏ ဖဲြ႔စည္းပံု စစ္အဂါၤစဥ္မ်ား၊ စစ္တပ္၊ရဲတပ္ဖဲြ႔မ်ားႏွင့္ အစိုးရတို႔ အၾကားဆက္သြယ္မွဳ)၊
- -စစ္ဘက္ပိုင္းဆိုင္ရာ အေထာက္အထားမ်ား ( က်ဴးလြန္ေသာသူႏွင့္ ၄င္းအေပၚအမိန္႔စီးဆင္းမွဳ ယႏၱယားပံုစံမ်ား၊ တာဝန္ခံအုပ္ခ်ဳပ္ပံု လုပ္ငန္းအဆင့္ဆင့္)၊
- - အစိုးရပိုင္းဆိုင္ရာ သက္ေသအေထာက္အထားမ်ား (က်ဴးလြန္မွဳ၊ က်ဴးလြန္သူႏွင့္၄င္းအေပၚ အမိန္႔ေပးေသာသူႏွင့္ ထိုသူ၏ အဆင့္မ်ား)၊
- -အစိုးရအရာရွိမ်ား၏ထုတ္ေဖာ္ေျပာဆိုခ်က္ ( သတင္းဌာနမ်ားတြင္အစိုးရေပၚလစီႏွင့္ပတ္သက္၍ ထုတ္ေဖာ္ေျပာဆိုမွဳမ်ား)၊
- -အျခားသူမ်ားက လူသိရွင္ၾကား ထုတ္ေဖာ္ေျပာဆိုခ်က္မ်ား ( သတင္းသမားမ်ား၊သံတမန္မ်ား၊ အစိုးရ ႏွင့္ အစိုးရမဟုတ္သည့္အဖဲြ႔မ်ားမွ တာဝန္ရွိသူမ်ား၊ ကုလသမဂၢ ကိုယ္စားလွယ္မ်ားက ထိုအမွဳႏွင့္ ပတ္သက္၍ ေခါင္းေဆာင္တာဝန္ရွိသူမ်ားအားထုတ္ေဖာ္ေျပာၾကားခ်က္မ်ား)၊
- -ၾကားျဖတ္ ဖမ္းယူရရွိသည့္သတင္းမ်ား၊
- -ကြၽမ္းက်င္သူမ်ား၏ အစီရင္ခံတင္ျပခ်က္မ်ား။ စသည္တို႔ၿဖစ္ပါသည္။
တင္မင္းထြဋ္
၁၈-ဒီဇင္ဘာ-၂၀၁၂
International Criminal Court စာအုပ္မွ ကူးယူေဖၚၿပ၍ ေဆာင္းပါးသဖြယ္ ၿပန္လည္ေရးသားပါသည္။
